นิทานเรื่องพระร่วงปรากฏอยู่ในหนังสือต่างๆ มากมาย ที่แต่งขึ้นตั้งแต่ช่วงปลายกรุงศรีอยุธยาจนถึงต้นรัตนโกสินทร์ มีเนื้อความแตกต่างกันไป แต่มีโครงเรื่องคล้ายกัน คือ กษัตริย์องค์หนึ่งเสด็จออกบำเพ็ญพรตในป่า พบนางนาครูปงามแล้วเกิดความรักใคร่ จึงเสพสังวาสกันจนนางนาคมีครรภ์ เมื่อเวลาผ่านไปจึงมีพระราชประสงค์จะกลับเมือง ฝ่ายนางนาคสำคัญว่าตนถูกทอดทิ้งก็เสียใจร่ไห้แล้วไปสำรอกฟองไข่ทิ้งไว้หนีกลับเมืองบาดาลไป ต่อมาไข่นั้นฟักออกมาเป็นเด็กชายรูปงาม มีตากับยายนำไปเลี้ยงดูด้วยความเอ็นดู ตั้งชื่อว่า "ร่วง" ซึ่งมีปาฏิหาริย์อัศจรรย์คือ "วาจาสิทธิ์"

ตำนานพระร่วงที่เป็นลายลักษณ์อักษรบางฉบับให้รายละเอียดปลีกย่อยแตกต่างไป เช่น จุลยุทธ์การวงศ์เล่าว่า นางนาคไปสำรอกต่อมโลหิตไว้ มีคางคกตัวหนึ่งมากลืนลงท้องไป แต่ทนต่อพิษนาคไม่ไหวจึงตายลง พระร่วงจึงอาศัยอยู่ในตัวคางคกนั้น และขอติดตามตายายไปอยู่ที่บ้านด้วย เมื่อตากับยายออกไปทำไร่ทำนา พระร่วงก็ออกมาจากร่างคางคกเป็นเด็กชายรูปงาม ดูแลบ้านหาอาหารไว้รอท่า ต่อมาตายายทราบความจึงแอบเผาร่างคางคกไปเสีย ส่วนพงศาวดารเมืองเชียงใหม่กล่าวว่า มารดาของพระร่วงเป็นนางผีเสื้อ (ยักษ์จำพวกหนึ่ง มีหน้าที่รักษาสถานที่) หลงรักนายพรานป่าจึง "กุมเอาเป็นผัว จึงได้ลูกชายหนึ่งได้มาเป็นพระยาร่วง"

ทว่าหากเรื่องนี้เล่าจากปากของคนในพื้นที่จังหวัดสุโขทัย จะชี้เฉพาะว่าเรื่องทั้งหมดนี้เกิดขึ้นที่เขาหลวง (อุทยานแห่งชาติ รามคำแหง) สถานที่ที่บิดาและมารดาพระร่วงพบกัน ยังมีปล่องนางนาคซึ่งเป็นหลุมลึก ที่เชื่อว่านางนาคใช้เป็นเส้นทางเชื่อมโลกมนุษย์กับเมืองบาดาล มีถ้ำ "มเหรก" ซึ่งเชื่อกันว่าเพี้ยนมาจาก "ไม่เห็นรก" เพราะเป็นถ้ำที่นางนาคมาสำรอกไข้ทิ้งไว้ แล้วฟักออกเป็นพระร่วง ตายายมาพบเข้าแต่ไม่เห็นรก จึงตั้งชื่อถ้ำตามนั้น เป็นต้น