มีนิทานเล่าว่า ครั้งหนึ่งพระร่วงผู้มีวาจาสิทธิ์ โปรยข้าวที่เหลือจากเสวยลงบนพื้นแล้วอธิษฐานสั่งให้ข้าวนั้นคงอยู่ต่อไปชั่วลูกชั่วหลาน ข้าวนั้นกลายเป็นแร่วิเศษแทรกตัวอยู่ในชั้นหิน พบที่ภูเขาบางลูกหลังเมืองสุโขทัย เช่นเขาพระบาทใหญ่ เป็นต้น ชาวบ้านเรียกว่า ข้าวตอกพระร่วง เชื่อกันว่าเป็นของศักดิ์สิทธิ์ด้วยเกิดจากฤทธิ์ของพระร่วง นิยมนำมาติดตัวติดบ้านไว้เป็นมงคล สามารถฝนทาดับพิษแมลงสัตว์กัดต่อยได้ดี และบันดาลโชคลาภความสมบูรณ์พูนสุขให้ผู้ครอบครองได้

ทว่าในทางวิทยาศาสตร์นั้น ข้าวตอกพระร่วงเป็นแร่ชนิดหนึ่งที่เกิดในชั้นหินแปร มีอ๊อกไซต์ของเหล้กเป้ฯส่วนประกอบจึงมีสีดำเหลือบ มีสนิมเจืออยู่ในเนื้อ ผลึกของแร่จับกันเป็นรูปสี่เหลี่ยมลูกบาศก์แปลกตา และเพราะภูเขาหลังเมืองสุโขทัยเต็มไปด้วยชั้นหินแปร จึงพบแร่ชนิดนี้แทรกตัวอยู่ด้วย ชาวสุโขทัยใช้ภูมิปัญญาในการเจียระไนข้าวตอกพระร่วงจนกลายเป็นแร่สีดำมันวาว มีรายละเอียดในเนื้อแร่แปลกตาสวยงาม นิยมนำมาทำเครื่องประดับเสริมสิริมงคล ผู้สนใจไม่ควรพลาดบ้านข้าวตอกพระร่วง ใกล้กับสี่แยกบ้านนา และร้านสาลี่ข้าวตอกพระร่วง ที่นอกจากจะมีข้าวตอกพระร่วงหลายแบบหลายสัณฐานให้เลือกชมและเลือกซื้อหาแล้ว ยังสามารถขอชมขั้นตอนการเจียระไนพร้อมรับฟังเรื่องเล่าสนุกสนานจากผู้มีประสบการณ์ค้นหาข้าวตอกพระร่วงด้วย